Obrót hurtowy gazem został uwolniony. Co to oznacza?

Prezes URE zniósł taryfowanie segmentu hurtowego gazu, pozostawiając taryfy na straży cen dla odbiorców końcowych. Czy oba systemy cenowe – uwolniony i regulowany – mogą współistnieć? Wnioski z przeglądu praktyk europejskich dają jednoznaczną odpowiedź.

Hurt detalowi nierówny

Decyzja Prezesa URE o zwolnieniu segmentu hurtowego rynku gazu to kolejny krok w stronę tworzenia sprzyjających warunków rozwoju konkurencyjnego sektora gazowego w Polsce. Kilka tygodni wcześniej Prezes URE zwolnił z obowiązku przedkładania taryf w giełdowym obrocie gazowym wnioskujące o to przedsiębiorstwa, co było zgodne z literą prawa energetycznego.

Obie decyzje są spójne i uwalniają od taryfikacji cały segment rynku gazu: obrót hurtowy, czyli handel między przedsiębiorstwami energetycznymi posiadającymi koncesję na obrót paliwami gazowymi (spółki obrotu). Obrót hurtowy stanowi zazwyczaj etap pośredni w łańcuchu wartości gazu – pomiędzy spółkami wydobywczymi (upstream) a końcowym konsumentem (detal).

W Europie miejscami wyspecjalizowanymi do obrotu hurtowego gazem są huby (tj. wirtualne lub fizyczne węzły handlowe) i giełdy gazu. Zawierane tam transakcje mają charakter bilateralny lub anonimowy (giełdowy). Wolumen obrotu hurtowego w rozwiniętych hubach często przekracza krajową konsumpcję gazu. I to wielokrotnie. Z kolei liczba graczy na rynku hurtowym sięga kilkudziesięciu podmiotów.

Tymczasem w Polsce obrót hurtowy dotyczy znikomej części popytu na gaz, a segment ten – zgodnie z terminologią URE – jest „segmentem jednego sprzedawcy”. Wynika to z silnie skoncentrowanej struktury rynku gazowego, na którym jeden dostawca zaopatruje zarówno odbiorców końcowych (detal), jak i nieliczne spółki obrotu (hurt). Prowadzi to do niejasnej granicy między dwoma segmentami i błędnego utożsamiania obrotu hurtowego ze sprzedażą gazu w dużych („hurtowych”) ilościach do dużych odbiorców końcowych.

Ostatnie decyzje deregulacyjne Prezesa URE nadają segmentowi obrotu hurtowego wyraźną definicję – odtąd hurt to nie tylko sprzedaż gazu z przeznaczeniem do jego dalszej odsprzedaży, ale także handel nie podlegający procedurze taryfikacji (w przeciwieństwie do regulowanych cen obrotu detalicznego).

Polska na tle Europy

Czy oba systemy cenowe - uwolniony obrót hurtowy i regulowany obrót detaliczny - mogą funkcjonować jednocześnie? I czy nasz krajowy rynek gazu funkcjonujący w tym dualizmie uczyni Polskę anomalią na gazowej mapie Europy?

Przegląd historii liberalizacji sektora gazowego w Europie Zachodniej wskazuje, iż Polska podąża, choć z opóźnieniem, śladami innych krajów europejskich, gdzie sektor hurtowy funkcjonował poza taryfikacją na długo przed uwolnieniem sektora detalicznego. W wielu krajach jak Francja, Dania, Włochy, Irlandia, do dzisiaj istnieją dwa mechanizmy cenowe; rynkowy i regulowany w obszarze działalności sprzedażowej gazu. I to zarówno wyróżniając w ten sposób segment obrotu hurtowego od detalicznego, jak i w ramach jednego segmentu – sprzedawcy do odbiorcy końcowego.

W Danii obrót hurtowy gazem uzyskał miejsce do wymiany handlowej prawie dziesięć lat temu wraz z utworzeniem wirtualnego punktu (Gas Tranfer Facility), gdzie uczestnicy mieli swobodę kształtowania cen kontraktowych. Jednocześnie rynek detaliczny funkcjonował w systemie taryfikacji cen, przy czym odbiorcy wraz z otwarciem rynku uzyskali prawo do zmiany sprzedawcy i przejścia na system cen rynkowych. Dualizm systemów cenowych nie zakłócił rozwoju rynku hurtowego. Co więcej jego uczestnicy większe przeszkody widzieli w niewystarczająco rozwiniętej infrastrukturze, niż w istnieniu taryf detalicznych. Obecnie duński rynek detaliczny gazu wciąż w 80% pozostaje rynkiem regulowanych cen, a w 20% cena podlega mechanizmom wolnorynkowym.

We Francji swobodny handel hurtowy (pozataryfowy) rozwijał się w wirtualnych punktach (PEG) od początku 2004 r., niezależnie od faktu, że na rynku detalicznym większość od odbiorców końcowych kupowała gaz w reżimie taryfowym. Odbiorcy mieli – podobnie jak w Danii – prawo do wyboru dostawcy i możliwość przejścia na system cen wolnorynkowych. Taryfy funkcjonują do dzisiaj na francuskim rynku gazowym, a segment obrotu hurtowego dynamicznie się rozwinął. Na przestrzeni zaledwie ośmiu lat roczny wolumen obrotu zwiększył wielokrotnie się z poziomu kilku do prawie 470 TWh.(terawatogodzin).

Podobnie sytuacja ukształtowała się także w Belgii, gdzie całkowite zniesienie taryfikacji na rynku detalicznym nastąpiło dopiero kilka lat po uruchomieniu hubu w Zeebrugge, działającego prężnie w systemie pozataryfowym.

Tempo rozwoju rynku hurtowego w ww. krajach determinował m.in. dostęp do infrastruktury gazowej, a w szczególności do połączeń transgranicznych i pojemności magazynowych oraz uwolnienie odbiorców od kontraktów długoterminowych, a nie podwójny system kształtowania cen gazu. Dzięki szerokiemu dostępowi do infrastruktury dostawcy hurtowi byli w stanie przedstawić konkurencyjną ofertę handlową, niezależnie od granicznego poziomu cen wyznaczonego taryfą detaliczną.

Dualizm mechanizmów cenowych nie wyróżnia Polski na tle Europy, jeśli uwzględnimy wczesny etap rozwoju konkurencyjnego rynku. Niezależnie od rynku regulowanego na poziomie detalicznym obrót hurtowy powinien w ciągu najbliższych lat się rozwinąć. Warunkiem determinującym skalę tego rozwoju będzie jednak dostęp nowych podmiotów do infrastruktury gazowej, a w szczególności do interkonektorów. Istotne będzie również wprowadzenie częściowej zmiany sprzedawcy i swobody dysponowania zakupionym gazem. A jak w Polsce będziemy mieli w pełni konkurencyjny segment obrotu hurtowego gazu, to nie będzie potrzeby utrzymywania taryf w segmencie obrotu detalicznego.